Dziegieć – niedoceniany skarb z naturalnej apteki

Dziegieć – czyli smoła drzewna pozyskiwana w procesie suchej destylacji drewna i kory drzew. Większości znany głównie z porzekadła o łyżce dziegciu w beczce miodu, a opiekunom koni jako doskonały środek do leczenia gnicia strzałki. Dziegieć, bo o nim mowa, ma jednak znacznie szersze zastosowanie i bynajmniej nie jest nim psucie smaku miodu. Ten produkt suchej destylacji drewna używany jest w przemyśle okrętowym, ziołolecznictwie, medycynie naturalnej i konwencjonalnej oraz weterynarii.  Choć jego specyficzny, ostry zapach może zniechęcać, to sama substancja ma nieocenione właściwości. Warto się zatem dziegciowi bliżej przyjrzeć, a może i  z nim zaprzyjaźnić. Warto, jednak zachować środki ostrożności, bo pomimo szerokiego wachlarza dobroczynnych działań, dziegieć ma też swoją ciemną stronę i bynajmniej nie o jego kolor tutaj chodzi. 

Tajemnice dziegciu

Nasi przodkowie, żyjący bliżej natury i potrafiący wykorzystywać jej dary, stosowali dziegieć chętnie i szeroko. W zależności od tego, z jakiego drewna pozyskiwano tę brunatną substancję o bardzo gorzkim smaku, ostrym zapachu i konsystencji gęstego smaru, dziegieć używany był w różnych zastosowaniach.  I tak dziegieć bukowy służył głównie do pielęgnacji i leczenia kopyt koni i racic bydła, czy trzody chlewnej. Inne jego rodzaje i mieszanki służyły do uszczelniania kadłubów łodzi, impregnacji domów, pojazdów, a także lin. Szewcy, rymarze i garbarze używali dziegciu do  zabezpieczania skór.  Z czasem ta cenna substancja straciła popularność. Przyczyn można upatrywać w ostrej woni i silnych właściwościach brudzących. Plamy z dziegciu są nie do wywabienia.

Dziegieć w lecznictwie

 Choć lecznicze właściwości smoły drzewnej – bo tym w istocie jest dziegieć, znane są od tysięcy lat, a naukowcy dowodzą, że tajniki jego produkcji posiedli już Neandertalczycy, współcześnie jest stosowany niezbyt często, choć bardzo skuteczny w leczeniu chorób skóry. W średniowieczu Polska byłą prawdziwym potentatem w produkcji tego specyfiku, a smolarnie, czy też dziegciarnie napotkać można było często i trafić do nich bez trudu – po wcześniej wspominanym zapachu. Obecnie w Europie dziegieć pozyskiwany jest głównie w warunkach laboratoryjnych, w procesie suchej destylacji drewna i kory. Materiał w warunkach beztlenowych podgrzewany jest do temperatury około 900 stopni Celsjusza. Powoduje to odparowywanie i skraplanie zawartych w drewnie gazów, które przybierają postać gęstej mazi – dziegciu. Cały proces trwa kilka dni.  W medycynie najczęściej spotykany jest dziegieć brzozowy, a właściwie preparaty z jego udziałem, gdzie smołą drzewna rozpuszczona jest w terpentynie, olejach lub spirytusie.  Smoła drzewna pochodząca z brzóz jest skutecznym środkiem w leczeniu wielu chorób skóry, w  tym uciążliwej łuszczycy, czy AZS. 

Kontrowersje wokół dziegciu

Trudno podważyć skuteczność tego specyfiku i jego przydatność, jednak specjaliści zalecają ostrożność w stosowaniu dziegciu. Pomimo tego nadal można bez problemu dostać mydła dziegciowe w kostce, szampony z dodatkiem dziegciu, czy sam dziegieć w postaci różnych preparatów oo szerokim zastosowaniu. Szczególnie popularny jest on w krajach słowiańskich i na terenie Skandynawii.  Dziegieć wykazuje też właściwości fotouczulające. Dobę po zastosowaniu preparatów  z jego udziałem nie wolno wystawiać skóry na ekspozycję słoneczną. Grozi to powstaniem trudnych do usunięcia przebarwień, w  postaci ciemnych plam na skórze – niekoniecznie w miejscach zastosowania preparatu.  Zatem – stosować dziegieć można, ale z umiarem i zachowując zdrowy rozsądek. 

Rodzaje dziegciu

W zależności od drewna i kory z jakich pozyskuje się smołę drzewną, w procesie suchej destylacji, ma ona różne właściwości. Najczęściej spotyka się:

• Dziegieć brzozowy (Oleum Betullae),
• Dziegieć bukowy (Oleum Fagi),
• Dziegieć jałowcowy (Oleum Cadini),
• Dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini),
• Dziegieć węglowy (Oleum Lithanthracis).

Nazwy łacińskie, po których można rozpoznać poszukiwany rodzaj dziegciu, są uniwersalne i międzynarodowe. Każda z nich zawiera też nazwę drzewa, z którego drewna pozyskano preparat. 

Wspominany wcześniej dziegieć brzozowy stosowany jest w leczeniu łuszczycy i AZS< ponieważ wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. A co z pozostałymi jego rodzajami? 

Zastosowanie dziegciu

Każde z drzew, z których pozyskuje się smołę, ma nieco inny skład chemiczny, a  co za tym idzie właściwości. Poza najczęściej spotykany dziegciem brzozowy wyżej opisywanym, w medycynie weterynaryjnej stosuje się dziegieć bukowy. Jego silne właściwości antyseptyczne i gęsta, lepka konsystencja dobrze zabezpieczają rany racic i kopyt. Pomimo upływu wieków nadal dziegieć jest chętnie stosowany przez opiekunów dużych zwierząt.  Z kolei dziegieć sosnowy używany jest przy leczeniu trudno gojących się ran i uporczywego świądu. Używa się go np. do leczenia infekcji wywołanych przez świerzbowce. Dziegieć jałowcowy używany jest przy leczeniu trądziku młodzieńczego – działa bakteriobójczo jak wszystkie rodzaje dziegciu. Ma też właściwości złuszczające, co wspomaga odnowę skóry.  Dziegieć pozyskuje się także z drewna i kory świerka, a nawet pędów bambusa.  Natomiast ostatnia pozycja wymieniona na liście, wg. nomenklatury dziegciem nie jest. Tak zwana smoła pogazowa lub prodermina pozyskiwana jest   z węgla metodą suchej destylacji i stosowana w terapii łuszczycy. 

Dlaczego dziegieć działa?

Smoła drzewna zawiera wiele substancji aktywnych, których połączone działanie nadaje smole określone właściwości, wykorzystywane przez ludzkość od czasów prehistorycznych. Do najważniejszych składników dziegciu należą: 

• betulina
• fenole
• gwajakol
• krezol
• pirokatechol
• seskwiterpeny
• kwasy organiczne
• żywice
• ksylen
• pirydyna
• pirol
• kumaryna
• indol

Każdy z wymienionych składników jest substancją czynną, a połączone tworzą preparat o bardzo różnorakich właściwościach, dzięki którym zapewnił sobie miejsce w ludzkich domach na wiele tysiącleci.

Ciekawostki o dziegciu

Nie bez znaczenia są też właściwości fizyczne dziegciu. Jego niebywała lepkość sprawia, że do dziś dnia w Skandynawii używany jest jako klej.  Szczególną estymą darzą dziegiećFinowie. Sprzedawane są tam cukierki dziegciowe, aromatyzuje się nim przetwory mięsne, alkohol,  a nawet lody, słodycze, czy gumy do żucia. Ta tradycja musi liczyć sobie wiele setek lat, bo archeolodzy odkryli na terenach obecnej Finlandii wykopaliska  z resztkami dawnych osad Wśród nich znaleziono kawałki dziegciu z widocznymi śladami zębów. Prawdopodobnie antyseptyczne właściwości tej pradawnej „gumy do żucia” wykorzystywane były w leczeniu bólu gardła, chorobach jamy ustnej i zębów. Służyły też codziennej pielęgnacji zębów.  Do dziś dnia w tradycyjnej saunie fińskiej rozgrzane kamienie polewa się mieszaniną wody i oleju dziegciowego. Finowie są prawdziwymi fanami dziegciu i traktują go jak panaceum na wszelkie dolegliwości i przysmak. 

Ostrożnie  z dziegciem

Pomimo wszystkich, bezdyskusyjnie dobroczynnych i cennych właściwości, dziegieć ma też swoją ciemną stronę.  Nie dotyczy ona, jednak brunatnej barwy specyfiku. Smoła drzewna ma właściwości kancerogenne, o czym wspomniane było już wyżej. Mówiąc pworst – jest rakotwórcza. W terapii chorób skóry używany jest uznawany za najbardziej bezpieczny dziegieć brzozowy, jednak i przy stosowaniu jego, zaleca się pokrywać nim jednorazowo nie więcej niż 30% powierzchni ciała. W żadnym wypadku nie wolno też stosować dziegciu na otwarte rany. Specyfik jest zakazany także dla kobiet ciężarnych – mogłby poważnie uszkodzić rozwijający się płód. Podobnie  w okresie karmienia piersią nie wolno stosować preparatów z działem dziegciu, gdyż przenikają one do mleka matki, stanowiąc potencjalne zagrożenie dla dziecka.  Długotrwałe stosowanie preparatów z dziegciem może uszkadzać wątrobę nerki – nie radzą sobie  z filtrowaniem dużych ilości szkodliwych substancji. Jeżeli terapia ma trwać dłużej, koniecznie musi się odbywać pod kontrolą lekarza. Wymaga też okresowych badań krwi i moczu, Dziegciu nie można stosować na otwarte rany i przy silnym stanie zapalnym. Mógłby pogorszyć sytuację. 

Jak bezpiecznie stosować preparaty z dziegciem

Całkowicie bezpieczne, natomiast, jest używanie mydeł czy szamponów z udziałem smoły drzewnej. Produkowane są w warunkach laboratoryjnej, ścisłej kontroli, a dziegieć jest w nich podany w niewielkim stężeniu. Poza tym zarówno szampony, jak i mydła, czy inne kosmetyki  z udziałem dziegciu, są łatwo zmywalne, w  przeciwieństwie do preparatu w czystej postaci.  Bardzo ważne jest, jednak, żeby w preparaty  z dziegciem zaopatrywać się w aptekach. Daje to gwarancję, że są bezpieczne, a zawarty w nich dziegieć dobrze oczyszczony.  Kosmetyki ze smołą drzewną pomagają w przypadku łuszczycy, atopowego zapalenia skóry (AZS), łupieżu, świądu, a także przy cerze łojotokowej i  naczynkowej. Wspierają również leczenie zakażeń świerzbowcem, nużycą i patogenami grzybowymi. Należy jednak podkreślić, że stanowią one terapię wspomagającą i w żadnym wypadku nie powinny zastąpić leczenia pod okiem lekarza.